Bir önceki yazımda DEHB Belirtileri ile Başa Çıkma Stratejileri konusunda yazacağımı söylemiştim. Gerçekten de bu konudan muzdarip ebeveynlerin ve çocukların nasıl bir zorluk yaşadıklarına sıklıkla şahit oluyorum. Umarım bu yazımda yapacağım öneriler zorluk yaşayan insanlara biraz da olsa yardımcı olur.
DEHB Belirtileri ile Başetmek için Uygulanabilecek Stratejiler
Öncelikle belirtmek isterim ki burada yapaccağım öneriler DEHB belirtileri ile başetmekle ilgilidir. Yoksa DEHB’in semptomlarını yok etmekle ilgili değildir. Ancak bu yöntemler sizlere bir rahatlama ve destek sağlayacaktır. Ayrıca aşağıdaki liste, DEHB belirtileri ve teşhisi ile mücadele eden çocukları, gençleri ve genç yetişkinleri desteklemek için öğretmenlere, ebeveynlere ve diğer bakıcılara rehberlik edebilirler.
1. Verdiğiniz görevleri veya ödevleri kişiselleştirin.
DEHB olan bireylere ilgi alanlarına yönelik ödevler veya görevler vermek, onların eğitim hayatlarını oldukça kolaylaştıracaktır. Bu nedenle onlar için kişisel anlam ifade eden şeylerin öncelikle tespit edilmesi gerekir. Görevler veya ödevler konusundaki bu tutum, konu materyalleri ile bağlantı kurmalarını sağlayacaktır.
Böylece ezber yerine kişisel bağlantı ile öğrenmeleri kolaylaşacaktır. Ayrıca kişisel bağlantılar kurdukları görevlerini de daha kolay tamamlayacaklardır. Hoşlandıkları şeylerle ilgilenirken onları kısıtlamamak da kendilerini güvende hissetmeleri için çok önemlidir.
2. Daha Küçük, Daha Gerçekçi Hedefler Belirleyin
DEHB olan bireylerin hayal kırıklığı ve yetersizlik hissi yaşamamaları çok önemli bir durumdur. Bunun önüne geçebilmek için onlara zorlanacakları görevler verilmemelidir. Bunu yapabilmek için öncelikle DEHB’li bireyin yapabileceklerinin iyi tespit edilmesi gerekir. Bu bağlamda özellikle öğretmenlerin bu öğrencilerin şu anda neler yapabildiklerini ve yapamadıklarını anlamaları önemlidir.
Böylece öğrenciye yeteneklerine uygun gerçekçi hedefler verilebilir. Bu hedeflerin ilk amacı DEHB’li öğrenciyi geliştirmek olmalıdır. Çünkü DEHB’li bireyler genellikle yıllar içinde öğrenilmiş çaresizlik duygusu geliştirirler. Bu öğrenciler için en küçük hedeflere ulaşmak bile artan başarı ve özgüvenin habercisidir. Bu nedenle küçük adımlarla ilerleme yolu onlar için en uygun eğitim stratejisidir.
3. Hareket Etmelerine İzin Verin
DEHB’li birçok kişi, duyusal-motor manipülasyon gerektiren görevlere en etkili şekilde katılabilirler. Bu nedenle, bu bireylerin, akademik bir program dahilinde harekete imkan tanıyan derslere katılımları sağlanmalıdır.
Özellikle bir şeyleri inşa etmelerine imkan sağlayan dersler ve etkinlikler onların öz güven geliştirmelerine neden olur. Örneğin ahşap atölyesi, mutfak atölyesi, seramik veya ebru gibi etkinliklere katılmaları için mümkün olduğunca çok fırsat tanınmalıdır.
4. Görsel ve Kelime Odaklı Öğrenme Materyalleri Sağlayın
DEHB olan öğrenciler, kelime odaklı kısa sorularla çok daha iyi öğrenirler. Bu nedenle yaşlarına uygun sözcük kartları ve sözlükler çok kullanışlı birer materyal olacaktır. Ayrıca yazılı ödevler yerine grafik veya harita içeren anlatımlar onlara daha iyi gelecektir. Bu nedenlerden dolayı bu öğrencilerin sınavlarının bile bu yolla yapılması, onların hem gelişimleri hem de öz güven geliştirmeleri açısından çok kıymetli bir strateji olacaktır.
5. Tercihli Oturma Yeri İmkanı Verin
DEHB’li öğrencilerin dikkatini, özellikle aktivasyon/uyarılma ihtiyaçlarını sürdürmelerine yardımcı olmak için tercihli oturma özgürlüğüne ihtiyaçları vardır. Bu özgürlük onların yapmaları gereken görevde daha uzun süre kalmalarına yardımcı olacak bir yoldur. Çünkü zaten bu öğrenciler uzun süre sabit kalmakta zorlanırlar. Ayrıca bu özgürlük onların bulundukları ortama aidiyet geliştirmelerini kolaylaştırır. Bunun yanında onların bulundukları ortamda kendilerini güvende hissetmelerinin yolunu açar.
Bu öğrencilerin, sınıfın önünde, hem pencerelerden hem de sınıf girişinden uzakta olacak şekilde konumlandırılmalarına da dikkat etmek gerekir. Ancak öğretim noktasına ve öğretmene yakınında bir sıraya yerleştirilmelerine özen gösterilmelidir. Çünkü bu konumlandırma hem iletişim kolaylığı hem de ders katılımını kolaylaştıracaktır.
6. Mola Verin
DEHB’li bireylerin dikkatini uzun süre sürdürmekte güçlük çektikleri göz önüne tutulmalıdır. Bu nedenle onlara, okul veya iş günü boyunca kısa ve sık molalar için fırsatlar sağlanmalıdır.
7. Onlara Ders Notlarını Sağlayın
DEHB’li öğrencilerin dikkatlerini, derslerine yönlendirebilmeleri için sınıf notlarının kopyalarına sahip olmaları sağlanmalıdır. Çünkü bu durum gerçek zamanlı olarak dikkatlerini derlerine verme konusunda sıklıkla yararlandıkları bir yoldur. Nedeni ise onların güven duygusunu güçlendirmesidir.
8. Bağlantı Bilgileri ve Anımsatıcı Cihazları Kullanın
DEHB’li bireyler, bilgileri kodlarken ilişkisel bağlantılar kullanmaktan faydalanırlar. Bu nedenle yeni bilgileri daha önce öğrenilenlere bağlamaları sağlanmalıdır. Böylece bu bireyler bilgi hakkında daha genel ve kapsayıcı bir anlayış kazanabilirler. Ayrıca bu strateji onların bilgileri hatırlamalarını da kolaylaştırır. Peki, bunu nasıl yapabiliriz?
a) Anımsatıcılar Yoluyla
DEHB’li bireyler yeni bilgiler öğrenirken, işitsel anımsatıcı araçları kullanmaktan çok yarar görürler. Ayrıca bunları sık sık yüksek sesle tekrarlamak bilgileri daha iyi öğrenmelerini sağlar. Örneğin bir ifadedeki ilk harfleri kodlamak ya da bir olayı zihinde görselleştirmek bu yollardan bazılarıdır. Bu strateji aslında anahtar kelimeler oluşturmak gibidir. Ve çağrışım yoluyla çalışır. DEHB’li çocukların zihinleri de buna çok yatkındır.
b) Tekrar ve İlişkilendirme Yoluyla
DEHB olan kişiler genellikle insanların isimlerini hatırlamakta güçlük çekerler. Bu strateji ise yeni bilgilerin kodlanmasına yardımcı olmak için oldukça yararlıdır. Kişi tanıtıldığında dikkat edin ve isme kulak verin. Tanıtılan kişiye “Merhaba Ahmet, tanıştığımıza memnun oldum” diyerek adını tekrarlayın. Ve bunu içinizden kendinize birkaç kez söyleyin. Uzun veya hatırlaması zor isimler için yedek kelimeler kullanarak ismi anlamlı ve somut hale getirin.
Ayrıca kişinin yüzünün veya görünümünün ayırt edici özelliklerine odaklanın. O özelliği ile kişinin adını ilişkilendirin ve bunu periyodik olarak gözden geçirin. Ayrıca bir eylemin veya kavramın öğrenilmesi de bu yolla yapılabilir. Örneğin, atlamak fiili, ip atlama görüntüsü ile birleştirilerek öğrenilebilir.
c) Küçük Kümelere Ayırma
DEHB’li bireyler “parçalara ayırma” stratejisinden de yararlanabilirler. Bunun yapmanın yolu bütün halindeki bir bilginin daha küçük kümelere ayrılmasıdır. Örneğin bir telefon numarasının yedi hanesi üç+dört şeklinde ayrılabilir. Ya da daha küçük parçalara da ayrılabilir.
d) Yazmak
DEHB’li bireyler, önemli bilgileri sunulduktan sonra mümkün olan en kısa sürede yazarak sınırlı bellek kapasitelerini telafi edebilirler. Sözlü olarak sunulan bilgilerin yazılı olarak kaydedilmesi, sadece bilgiyi görsel kılmaz. Aynı zamanda DEHB semptomların entegrasyonunu da kolaylaştırır.
e) Kategorize etmek
DEHB’li bireyler, bilgilerin anlamsal olarak kategori edilmesinden fayda görürler. Bu aynı zamanda hatırlamayı da iyileştirir. Özellikle ipuçlarını kullanmak kategori oluşturmakta işe yarar. Ayrıca bilgileri ve materyalleri anlamlı şekillerde organize etmeyi de kolaylaştırır.
Örneğin kişisel eşyalarını ve çalışma materyallerini nereye yerleştireceklerini daha iyi hatırlamalarına yardımcı olur. Mesela yiyeceklerin konserve ürünler, meyveler, sebzeler ve çorbalar gibi anlamlı kategoriler halinde organize edilmesi buna bir örnektir.
9. Sınırları Belirleyin
Ebeveynler ve aile üyeleri, DEHB’li çocuklar için net programlar, kurallar ve yönergeler geliştirmelidirler. Genç yetişkinler, yaklaşan tüm etkinlikleri içeren bir günlük planlayıcı tutmaya teşvik edilmelidirler.
DEHB’li daha ileri düzeydeki öğrenciler, iş veya okulla ilgili etkinliklerin tamamlanması için uygun zaman çizelgelerinin belirlenmesinden fayda görürler. Bundan dolayı görevlerini tamamlamak için net öncelikler belirlemelidirler. Sonra da en önemli görevleri önce tamamlamaya odaklanabilirler.
Ayrıca onlara evde belirli bir çalışma alanı ayırmak işleri kolaylaştıracak bir şeydir. Bunun yanında, bu alanda gerekli tüm materyalleri düzenli ve hazır bulundurmak da önemlidir. Bu basit adımlar DEHB’li öğrencilerin okulla ilgili etkinliklere konsantre olmalarına ve bunları tamamlamalarına yardımcı olacaktır.
10. Kendi Kendini İzle ve Dinle
DEHB’li bireyler kendilerine “Bu kişinin söylediği her şeyi anladım mı?” diye sorarak öz izlemeyi artırmaya teşvik edilmelidir. Ayrıca kendilerini iki kez kontrol ederek bazı zorluklarını tolere edebilirler. DEHB’li çocukları ve genç yetişkinleri başkalarını dinlemeye teşvik etmek önemlidir. Ancak kendi söyleyeceklerini başkalarına söylemekten korkmamaya teşvik etmek daha önemlidir. Bunun yanında onların kendilerini aynada seyretmeleri de farkındalıkları açısından basit ama etkili bir stratejidir.
DEHB Belirtileri ile Uzun Süre Yaşamak
DEHB kronik bir durumdur. Bu nedenle, birçok kişi, yaşamları boyunca depresyon da dahil olmak üzere birçok zorluklar yaşarlar (1). Özellikle ilaç kullananlar semptomların durumuna göre sürekli ilaç ve doz düzenlemesi yaptırmak zorunda kalırlar.
Daha küçük çocuklar, IEP veya 504 planları da dahil olmak üzere eğitim hayatları boyunca davranışsal desteklere ihtiyaç duyarlar. Ergenler ve yetişkinler ise üretkenliklerini artırmak için çok çabalarlar. Ayrıca bulundukları ortamlardaki yöneticileri durumları hakkında bilgilendirmek zorluğunu yaşarlar.
DEHB’li bireyler beceri eksikliklerini desteklemek için kendi başlarına bazı önlemler almaya çalışmanın sıkıntısını da yaşarlar. Börüldüğü gibi DEHB’li olmak yaşam boyu bazı zorlukları beranerinde getirir. Ancak bugün bahsettiğimiz stratejiler onlar için hayatı kolaylaştırıcı etkilere sahiptir. Bu sebeple dikkate alınmaları uygulanmaları önemlidir.
Semptomları yönetmek için yaygın stratejilerden yukarıda bahsettik. Bir DEHB’li işleyen bellek eksikliklerini gidermek için not alma stratejini kullanmalıdır. Ayrıca ertelemeyi önlemek için yapılandırılmış zamanlama stratejisini uygulamalıdır. Bunun yanında organizasyonla ilgili zorlukları desteklemek için teknoloji ve planlayıcıları kullanmayı denemelidir.
Bulmacalardan Sudoku’ya veya daha pahalı seçeneklere (örneğin, Lumosity© veya BrainHQ©) kadar önünde seçenekleri vardır. Özellikle hafızayı ve dikkati geliştirme iddiasında olan bazı oyunlar ve alıştırmalar günümüzde oldukça fazladır. Ancak bu aktiviteler belirli teşhisleri tedavi etme iddiasında değillerdir. Fakat DEHB Belirtileri ile ilgili kolaylaştırıcı etkileri de görmezden gelinemez.
Konu ile İlgili Diğer Yazılar:
>>> DEHB Nedenleri Nelerdir?
>>> Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu DEHB Nedir?
>>> DEHB Tedavi ve Teşhis Yöntemleri Nelerdir?
>>> DEHB Belirtileri ile Başetme Stratejileri
Kaynaklar:
1- Biederman, J., Monuteaux, M., Mick, E, et al. (2006). Young adult outcome of attention deficit hyperactivity disorder: a controlled 10-year follow-up study. Psychological Medicine. 36(2), 167-179.
