DEHB en sık teşhis edilen nörogelişimsel bozukluklar arasında yer alır. Genellikle dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olarak tanımlanır. Kişinin işlevselliğini kısıtlayan ve gelişim süreçlerini engelleyen bir dikkatsizlik veya hiperaktivite modeline sahiptir.
Tipik olarak çocuklukta tanımlanan DEHB semptomlarının, tanının doğrulanması için birden fazla ortamda gözlenmesi gerekmektedir. Bu bireyler, yaşamları boyunca DEHB‘nin etkilerini yaşarlar. Fakat semptomlar, davranış terapisi veya ilaç tedavisi ile “yönetilebilir” bir niteliğe sahiptirler.
DEHB ile İlgili Önemli Noktalar
DEHB teşhisi, dikkat dağınıklığını, hiperaktif bir dürtüselliği veya her ikisinin semptomlarını göstermelidir. Çünkü bozukluğun belirtilerinden herhangi birini çocukluk gelişimi boyunca gözlemlemek mümkündür. Ancak bu tek başına yeterli değildir. Birine DEHB diyebilmek için semptomların en az 6 aydır mevcut olması gerekmektedir. Ayrıca semptomların, bireyin, akademik, sosyal ve uyum yeteneklerini önemli ölçüde etkilemesi de gerekir.
DEHB’li bireylerin hepsinin dikkat yeteneklerinin bu durumdan etkilenmediği özellikle bilinmelidir. Onlar sadece çevredeki yanlış şeylere ilgi gösterirler ve dikkatlerini onlara yönlendirirler. Örneğin yapbozları bir araya getirme, lego yapma konusunda çok iyi olabilirler. Hatta saatlerce video oyunları oynayabilirler. Bu onların zevk aldıkları aktiviteleri yaparken zaman körü olduklarını gösterir. Bunun temelinde ise genellikle, içsel ilgilerini uyandırmayan veya anında ödüllerle sonuçlanmayan durum ve olaylara odaklanmada zorluk çekme yatar.
DEHB belirtileri ilk olarak çocukluk döneminde görülürler. Bu belirtiler genellikle 12 yaşından önce kendini gösterirler. DEHB semptomları kızlarda bazan daha az belirgindir. Genellikle görevlerde zorlanma, aşırı motor aktivite, eylemlerinin sonuçlarını düşünmede dürtüsellik ve bir şeye sebat etme konusunda zorlanma şeklinde gözlemlenir.
DEHB’li bireyler için dürtüsel davranışlar en iyi “hazır, ateş et, nişan al” şeklinde tanımlanır. Çünkü genellikle davranışlarının etkisini düşünmeden hareket ederler. Bu nedenle öngörü ve planlama konusunda kötü bir performans sergilerler. Bu davranışlar genellikle hazzı geciktirme konusundaki yetersizliğin veya hazzı hemen yaşama isteğinin ürünüdürler.
DEHB Belirtileri Nelerdir?
Yalnızca DEHB’ye özgü olmasa da, DEHB’li çocuklar dil, motor ve sosyal gelişim süreçlerinde gecikmeler yaşarlar. Ayrıca birçok ebeveyn çocuklarının daha yeni yürümeye başladığında aşırı motor aktivite gösterdiklerini bildirmişlerdir. Ancak bu semptomları 4 yaşından önce tipik gelişim sürecinden ayırt etmek oldukça zordur.
DEHB belirtileri daha çok, ilkokul yıllarında yani 5 ila 7 yaş arasında kendini gösterir. Çünkü bu yıllar dikkat eksikliği semptomlarının rahatsız edici hale geldiği yıllardır. Dürtüsellik, aşırı aktivite seviyesi ve zayıf odaklanma belirtileri, erken ergenlik boyunca kendini gösterme eğilimindedir. Birçok kişi için hiperaktif davranışlar yaş ilerledikçe azalır. Bunun yerini kıpırdama, sabırsızlık ve huzursuzluk hissi alır.
DEHB’li ergenler, nörotipik olarak akranlarından daha fazla başarısız not alırlar. Ayrıca okulu bırakma ihtimalleri de daha yüksektir. Çünkü eğitim zorluğu gösterme eğilimindedirler. Bunun yanında akranları, öğretmenleri, kardeşleri ve ebeveynleri ile ilişkilerinde de daha fazla zorluk yaşarlar.
Araştırmalar ergenlerin yetişkinliğe geçtikçe, DEHB’nin temel semptomlarında bir azalma yaşadıklarını göstermektedir. Ancak yetersiz planlama ve dikkatsizlik gibi yetişkinlerde görülen bazı belirtiler, yaşamları boyunca devam etme eğilimindedir.
İleri Yaşlarda DEHB
DEHB kriterlerini karşılamaya devam eden yaşlı bireyler ise karşılaştırma gruplarına göre daha fazla uyum sorunu ve daha kötü zihinsel sağlık sorunu yaşama eğilimindedirler. Ayrıca bu yetişkinler dürtüsellik zorluğu yaşamaya devam ederler. Onların bu dürtüselliklerinin finansal veya yasal sorunlara yol açabilecek seviyede olduğu bilinmektedir. Örneğin, bu kişilerin iş değiştirme, hız cezası alma ve trafik kazası geçirme olasılıkları daha yüksektir.
Bununla birlikte, bazı araştırmalar, gençken hiperaktif olan yetişkinlerin, enerjilerini daha uyumlu bir şekilde kullandıklarını da göstermiştir. Hatta birçoğunun birden fazla işte çalıştığı, daha aktif işleri seçtikleri ve daha uzun saatler çalıştıkları bildirilmiştir. Aslında bu çocukluk huzursuzluğunun amaçsızlığı, yetişkinlikte daha amaçlı aktivite arayışına yol açmıştır.
Doktorlara ve ruh sağlığı uzmanlarına başvuran bazı yetişkinlere daha önce tanı konulmadığı için, tıbbi öykünün ötesinde ek kriterler önerilmiştir. Her bir kriterin ancak aynı gelişim çağındaki bireylerle kıyaslanarak konulduğunu belirtmek gerekir. Ayrıca davranışın yaşıtlarına göre sıklığı ve birey üzerindeki olumsuz etkisini bilmek de önemlidir.
DEHB Tanı Kriterleri şu davranışları içerir:
- Başarısızlık duygusu veya düşük benlik saygısı
- Organize olma zorluğu
- Kronik erteleme
- Görevleri takip etmede sorun
- Sözün zamanlaması veya uygunluğu hakkında çok az içgörüyle, fikrini söyleme eğilimi
- Yüksek stimülasyon için sık arama
- Can sıkıntısına karşı hoşgörüsüzlük
- Yüksek dikkat dağınıklığı
- Genellikle yaratıcı, sezgisel ve son derece zeki
- “Uygun” prosedürü takip etme zorluğu
- Hayal kırıklığına karşı düşük tolerans
- Dürtüsellik
- Sınırsız çalışma eğilimi
- Güvensizlik veya endişe duygusu
- Ruh hali değişkenliği
- Huzursuzluk
- Bağımlılık yapan davranışa eğilim
Mevcut araştırmalar, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluklarının kronik bir durum olduğunu ve çocukların yaklaşık yarısının yetişkinliğe kadar semptom göstermeye devam ettiklerini göstermektedir. Ayrıca DEHB, karşıt olma karşı gelme bozukluğu (ODD), davranış bozukluğu, duygudurum ve anksiyete bozuklukları ve madde kullanım bozuklukları dahil olmak üzere diğer psikiyatrik bozukluklarla da ilişkilidir.
DEHB Türleri Nelerdir?
DEHB türleri, Ağırlıklı Olarak Dikkat Eksikliği Görünümlü DEHB, Ağırlıklı Olarak Hiperaktif/Dürtüsel Görünümlü DEHB ve Kombine Görünümlü DEHB olarak 3’e ayrılır.
Ağırlıklı Olarak Dikkat Eksikliği Görünümlü DEHB
DEHB’nin bu alt tipi için tanı kriterlerini karşılayan kişiler daha az hiperaktivite semptomu gösterirler. Dikkat eksikliği belirtileri tipik olarak aşağıdaki durumlardan bazılarında veya hepsinde kendini gösterir:
- Birden fazla bağlamda ayrıntılara odaklanarak dikkat etme zorluğu yaşama. Bundan dolayı sık sık hatalar veya sakarlıklar yapma. Bu durum ayrıca iş üretkenliği üzerinde olumsuz bir etki yaratır. Örneğin okulda, işte veya tercih edilmeyen boş zaman etkinlikleri sırasında verimsiz olurlar.
- Tercih edilmeyen görevlerde veya faaliyetlerde dikkati sürdürme zorluğu yaşama. Örneğin okuma görevleri veya uzun konuşmalar sırasında göreve odaklanmakta zorluklar yaşarlar.
- Ortamda net dikkat dağıtıcı unsurlar olmasa bile “dağınık dikkat” gösterme.
- Tercih edilse de edilmese de görevleri takip etme zorluğu yaşama. Bu kişiler genellikle projelere kolaylıkla başlarlar, ancak bunları tamamlayamazlar.
- Kendini organize etme ile ilgili zorluklar yaşama. Çok adımlı eylemleri tamamlama, zaman yönetimi ve işleri düzenli tutma konuları da dahil.
- Sürekli zihinsel çaba gerektiren görevlerden kaçınma. Örneğin, ödevlerin tamamlanması, uzun formlar veya bilgilerin gözden geçirilmesi.
- Görevi tamamlamak için gerekli şeyleri unutma. Örneğin, gözlük, araba anahtarı, cep telefonu, cüzdan vb.
- Çevredeki uyaranlarla dikkatin kolayca dağılması. Bu durum geçici ve ilgisiz düşünceler içerir.
- Günlük yaşam aktiviteleri sırasında unutkanlık. Örneğin, rutin işler, ayak işleri, aramalara cevap verme, randevuları tutma konuları gibi.
Ağırlıklı Olarak Hiperaktif/Dürtüsel Görünümlü DEHB
DEHB’nin bu alt türü için tanı kriterlerini karşılayan bireyler, davranışsal aşırılıkta, (yani daha açık ve zaman zaman sosyal olarak damgalayıcı davranışlar) önemli zorluklar yaşarlar. Hiperaktif veya Dürtüsel belirtiler tipik olarak aşağıdaki yollardan bazılarında veya tamamında kendini gösterir:
- Eller veya ayaklarla sık sık kıpırdanma veya vurma, oturduğu yerde kıvranma.
- Yerinde duramama. Örneğin, bir sınıfta veya ofiste çalışırken oturamama.
- Yerine ve zamanına uygun davranmayıp aşırı motor aktivite gösterme. Örneğin koşma, tırmanma, huzursuzluk.
- Sessiz boş zaman aktivitelerine katılmada zorluk çekme. Örneğin, bir kütüphanede özel okuma yapamama.
- Uzun süre hareketsiz kalamama.
- Aşırı konuşma
- Kendi iletişimsel davranışlarını engelleyememe. Örneğin, soruların yanıtlarını ağzından kaçırma, konuşma sırasını beklemekte güçlük çekme.
- Başkalarını kesintiye uğratma veya araya girme. Örneğin, başkalarının faaliyetlerini devralma yani rol çalma, başkalarının eşyalarını izinsiz kullanma veya sormadan başkalarının alanını işgal etme.
Kombine Görünümlü DEHB
Bu alt tür için tanı kriterlerini karşılayan bireyler, hem Dikkat Eksikliği hem de Hiperaktif/Dürtüsel kategorilerinde önemli semptomlar gösterirler.
Konu ile İlgili Diğer Yazılar:
>>> DEHB Nedenleri Nelerdir?
>>> Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu DEHB Nedir?
>>> DEHB Nasıl Teşhis ve Tedavi Edilir?
>>> DEHB ile Başa Çıkma Stratejileri
Referanslar:
